Resmi adı: Azerbaycan Cumhuriyeti
Başkenti: Bakü (Nüfusu: 1.800.000).
Diğer önemli şehirleri: Gence, Sumgayt, Lenkeran, Mingeçaur.
Yüzölçümü: 86.600 km2.
Nüfusu:9.000.000. Nüfusun % 54′ü şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 70 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 25′tir. Nüfusun % 33′ünü 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.
Km2 başına düşen insan sayısı: 85.5
Nüfus artış hızı: % 1.2
Etnik yapı: 1989 sayımına göre Azerbaycan nüfusunun % 82.64′ünü Azeri Türkleri oluşturuyordu. Ermeni saldırıları dolayısıyla çok sayıda Azerinin, Ermenistan’dan Azerbaycan’a göç etmesiyle bu oran son yıllarda daha da arttı. En büyük azınlığı % 5.58 orana sahip olan Ruslar oluşturur. Azınlık olarak ikinci sırada % 5.56 orana sahip olan Ermeniler gelir. % 2.44 oranında da Lezginler mevcuttur. Kalan nüfusu Avarlar, Ukraynalılar, Tatarlar, yahudiler ve Meshet Türkleri oluşturur. Azerbaycan’a bağlı Dağlık Karabağ özerk bölgesinde nüfusun % 77’si Ermenidir. Yine Azerbaycan’a bağlı bir diğer özerk bölge olan Nahcivan’da ise nüfusun % 96’sı Azeridir.
Dil: Resmi dil Azeri Türkçe’sidir. Azınlıkların dilleri de konuşulmaktadır.
Din: Azerbaycan nüfusunun yaklaşık % 88′i Müslümandır. Kalan nüfusun büyük çoğunluğu hıristiyandır. % 0.3 oranında yahudi, az sayıda da Bahai vardır. Müslümanların % 70′i Şii-Caferi, % 30′u sünnidir.
Coğrafi durumu: Bir Kafkasya ülkesi olan Azerbaycan kuzeyden Gürcistan ve Rusya Federasyonu, doğudan Hazar denizi, güneyden İran, batıdan da Türkiye ve Ermenistan’la çevrilidir. En yüksek yeri Bazardyüzyü (4466 m.)’dür. En önemli ırmakları İran Azerbaycanı’yla arasında sınır teşkil eden Aras nehriyle, Kura nehridir. Bunların dışında da çok sayıda akarsuyu vardır. Doğusundaki Hazar denizi Azerbaycan’a can veren bir denizdir. Bu deniz aynı zamanda İran’la ve Orta Asya’yla deniz yolu bağlantısını sağlamaktadır. Dağlık bir bölge olmakla birlikte Azerbaycan topraklarının % 40′ı ovadır. Ovalar daha çok Aras ve Kura nehirlerinin kıyıları boyunca uzanır. Topraklarının % 23′ü tarıma elverişli arazi, % 25.4′ü otlaktır. İklim bölgelere göre değişir. Ancak genellikle bozkır iklimi hâkimdir.
Yönetim şekli: Azerbaycan çok partili demokratik sistemi benimsemiş laik bir cumhuriyet olmakla birlikte ülkede demokratik sistem tam anlamıyla oturmamıştır. Devletin en üst yöneticisi cumhurbaşkanı, hükümetin başkanı başbakandır. Cumhurbaşkanı genel seçimle belirlenmektedir. 50 üyeli bir parlamentosu vardır. Azerbaycan, BM, BDT (Bağımsız Devletler topluluğu) ve IMF (Uluslararası Para Fonu) gibi uluslararası örgütlere üyedir.
Siyasi partiler: Azerbaycan’daki siyasi partilerin başta gelenleri şunlardır: Azerbaycan Halk Cephesi: Azerbaycan’a komünizmin hâkim olduğu dönemde bir halk hareketi olarak ortaya çıkan Halk Cephesi siyasi parti olarak kuruluşunu 16 Temmuz 1989′da gerçekleştirdi. Cephe’nin genel başkanlığına da Ebulfez Elçibey seçildi. Komünizme karşı direnişin de öncülüğünü yapan Halk Cephesi bağımsızlık yanlısı politikasıyla halkın geniş çaplı bir desteğine kavuştu. Liberal ve milliyetçi-muhafazakâr bir anlayışa sahiptir. Milli İstiklal Partisi: Genel başkanlığını İtibar Memedov’un yaptığı bu parti de milliyetçi bir anlayışa sahiptir. Bununla birlikte Elçibey’in cumhurbaşkanlığından uzaklaştırılması konusunda Haydar Aliyev’in yanında yer aldı.
İdari bölünüş: 64 ile ayrılır. Azerbaycan’a bağlı iki ayrı özerk bölge bulunmaktadır. Bunlardan Dağlık Karabağ, Azerbaycan sınırları içindedir ve yüzölçümü 4400 km2′dir. İkinci özerk bölge Nahcivan’dır. Daha çok İran’la çok az da Türkiye’yle sınırı olan Nahcivan’ın Azerbaycan’la bağlantısını Ermenistan kesmektedir. Nahcivan’ın yüzölçümü 5500 km2′dir.
Tarihi: Azerbaycan toprakları, Hz. Ömer (r.a.) döneminde fethedilerek İslâm topraklarına katıldı. Raşid halifeler döneminde İslâm’ın Kafkasya’ya yayılması için bir merkez olarak kullanılan Azerbaycan’a daha sonra Emeviler ve Abbasiler hükmetti. Abbasiler’in zayıflamalarından sonra bu bölgede Şirvanşahlar, Sâcoğulları, Revvadiler, Sellariler, Ahmediler gibi çeşitli mahalli idareler kuruldu. Selçuklu sultanı Tuğrul Bey, 1054′te Azerbaycan topraklarının bir kısmını Selçuklu topraklarına kattı. Sonraki yıllarda Azerbaycan’ın tamamına yakın bir kısmı Selçukluların hâkimiyetine geçti. Diğer yerlerde bölgesel idareler varlığını sürdürdü. Sonra burası İldenizlilerin eline geçti. İldenizlilerden sonra da Moğollar, Harezmşahlar, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler bölgeye hükmetti. Kanuni döneminde, 1534′te Azerbaycan Osmanlılar tarafından fethedildi. Bu tarihten sonra Azerbaycan üzerinde bir Osmanlı-Safevi mücadelesi başladı. Bu mücadelede bölgenin bazı yerleri zaman zaman Safevi hâkimiyetine geçti. Osmanlılarda duraklama ve gerileme dönemlerinin başlamasıyla Safevilerin eline geçen Azeri toprakları daha da arttı. 1747′de Safevi hükümdarı Nadir Şah öldürülünce Azerbaycan bağımsız bir devlet oldu ve çeşitli iç karışıklıklara ve dış baskılara rağmen elli yıla yakın bir süre bağımsızlığını sürdürdü. İç karışıklıklar daha sonra bölgenin küçük feodal devletlere ayrılması sonucunu doğurdu. Azerbaycan’a daha önce de çeşitli saldırılarda bulunmuş olan Rusya en son 1805′te düzenlediği saldırılarla Kuzey Azerbaycan’ın büyük bir kısmını ele geçirdi. Rus-İran savaşlarının ardından 1813′te imzalanan Gülistan anlaşmasıyla da bugün Azerbaycan Cumhuriyeti’ni oluşturan Kuzey Azerbaycan Rusya’ya Güney Azerbaycan da İran’a kaldı. Daha sonra 1828 ve 1829 anlaşmalarıyla da Azerbaycan’ın statüsü ve kesin sınırları belirlendi. Kuzey Azerbaycan’ın Rusya’ya bırakılmasından sonra bölge halkıyla Ruslar arasında çeşitli çarpışmalar oldu. Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesi 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Azerbaycan Müsavat Partisi ve Mehmed Emin Resulzade’nin liderliğinde kurulan Azerbaycan Milli Şurası öncülüğünde yürütüldü. Azerbaycan Milli Şurası 28 Mayıs 1918′de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etti. 27 Nisan 1920′de Kızıl Ordu yani SSCB ordusu Azerbaycan’ı işgal ederek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırdı. Ertesi gün de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edildi. 5 Aralık 1936′da da burası SSCB’nin bir üyesi haline getirildi. 1985′te Sovyet lideri Mihail Gorbaçov’un yeniden yapılanma (perestroika) ve açıklık (glasnost) politikalarını uygulamaya koymasından sonra Azerbaycan’daki muhalif güçler bağımsızlık yanlısı Halk Cephesi’nin etrafında toplanmaya başladı. Bu arada diğer Sovyet cumhuriyetlerinde de bağımsızlık mücadeleleri başladı. Sovyetler Birliği’nin dağılmaya başlamasıyla birlikte Azerbaycan da 30 Ağustos 1991′de bağımsız devlet oldu ve 8 Eylül 1991′de gerçekleştirilen cumhurbaşkanlığı seçimlerine tek aday olarak giren eski komünistlerden Ayaz Muttalibov bu göreve seçildi. Bağımsızlık sonrası ilk serbest cumhurbaşkanlığı seçimlerini ise Halk Cephesi lideri Ebulfez Elçibey kazandı ve 17 Haziran 1992′de cumhurbaşkanı oldu. Ancak Elçibey’in cumhurbaşkanı olması Rusya’yı endişeye soktu. Derken Rusya’yla yakın ilişki içinde olduğu bilinen ve darbe hazırlığı içinde olduğundan Şubat 1993′te görevinden alınmış olan ordu komutanlarından Suret Hüseyinov etrafına topladığı askerlerle Haziran 1993′te Gence’de bir isyan başlattı. Bu isyanı bastıramayan Elçibey, Bakü’yü terk ederek Nahcıvan’a sığındı. Bunun üzerine Hüseyinov çok geçmeden Bakü’yü ele geçirdi ve hükümeti istifaya zorladı. Öte yandan Nahcivan özerk bölgesi meclis başkanı Haydar Aliyev isyancıların çağrısı üzerine Bakü’ye geçti ve önce Azerbaycan Milli Meclisi başkanlığına 24 Haziran 1993′te de vekaleten cumhurbaşkanlığına getirildi. 30 Haziran’da isyancı lider Hüseyinov başbakan oldu. Ekim 1993 başında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini de Haydar Aliyev kazanarak 10 Ekim’den itibaren asaleten cumhurbaşkanı oldu. Bu gelişmelerden sonra Azerbaycan yeniden başını Rusya’nın çektiği Bağımsız Devletler Topluluğu’na üye oldu.
Dış problemleri: Dağlık Karabağ meselesinden dolayı Azerbaycan’la Ermenistan arasında bir anlaşmazlık vardır. Ermenistan Dağlık Karabağ’daki isyancılara askeri ve lojistik destek sağlamaktadır. (Dağlık Karabağ meselesi hakkında “İç problemler” kısmına bkz.) Bazı Ermenilerin “Büyük Ermenistan” emeli peşinde olmaları da Azerbaycan’ı endişeye sokmaktadır. Azerbaycan üzerindeki Rus tehdidi son bulmuş değildir. Halk Cephesi’nin iktidardan uzaklaştırılması sonucuna varan son siyasi gelişmelerde Rusya’nın önemli rolü vardı. (Bu konuda “Tarih” kısmına bkz.) Rusya’nın Azerbaycan’la yakından ilgilenmesinde bu ülkenin petrol yönünden zengin olmasının önemli rolü vardır.
İç problemleri: En önemli iç problemi Dağlık Karabağ meselesidir. Bölgeye önceden yerleştirilmiş olan Ermeniler bu bölgeyi Azerbaycan’dan ayırarak Ermenistan’a bağlamak istemektedirler. Ermenilerin Karabağ’ı Ermenistan’a bağlama çabaları 1960′lı yıllarda başladı. Sovyetler’in son yıllarına kadar bu yöndeki çabaları sadece siyasi ve idari faaliyetlerden ibaret kaldı. Siyasi faaliyetler Sovyetler’in son yıllarında çeşitli gösterilere dönüştü. 22 Şubat 1988′de Dağlık Karabağ Özerk Sovyeti, Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanmasını öngören bir karar aldı. Ancak Moskova yönetimi bu kararı reddetti. Bu gelişmelerin ardından olaylar daha da şiddetlendi. 15 Ocak 1989′da Sovyet yönetimi Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ni Azerbaycan’ın sorumluluğundan alarak özel bir komisyon tarafından yönetilmek üzere merkezi idareye bağlama kararı aldı. Bu karar Ermenileri kısmen memnun ettiyse de tam tatmin etmedi. Üstelik Ermenilere karşı Azeriler de Karabağ meselesine sahip çıktılar ve bu mesele bir Azeri-Ermeni çatışmasına yol açtı. Azeri-Ermeni çatışmasının büyümesi üzerine 20 Ocak 1990′da Sovyet ordusu Azerbaycan’a girerek büyük bir katliam gerçekleştirdi. Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra Karabağ’ın içindeki silahlı Ermeni milisler Ermenistan’ın da desteğiyle Azerbaycan’a karşı bir silahlı hareket başlattılar. Çatışmaların ilerlemesinden sonra Ermenistan da olaylara müdahale ederek Karabağ’daki Ermeni milislerin yanında Azerbaycan’a karşı saldırılar başlattı. Batı’dan da destek alan Ermeniler çatışmalarda Azerbaycan topraklarının bir kısmını işgal ettiler.
İslami Hareket: Azerbaycan Müslümanlarının % 70′ini Şiiler oluşturmaktadır. Şiilerin kendilerine özel bir eğitim sistemleri olmakla birlikte Azerbaycan Şiilerinin durumu İran Şiilerinin durumundan biraz farklıdır. Azerbaycan şiileri Türklük yönlerine ağırlık verdiklerinden kendilerini Türkiye Müslümanlarına daha yakın hissetmektedirler. Komünist rejimin hâkim olduğu dönemlerde uygulanan baskı politikası şiileri de sünnileri de olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Ancak bağımsızlık sonrası başlayan yeniden uyanış hareketi ve eğitim çalışmaları bu olumsuz etkileri tedrici bir şekilde ortadan kaldırıyor. Azerbaycan Diyanet İşleri Başkanlığı gençlerin dini eğitimi için birçok Kur’an kursu, 5 İmam-Hatip lisesi ve 1 İlâhiyat fakültesi açtı. Ayrıca din eğitimi için başta Türkiye olmak üzere çeşitli ülkelere de öğrenci gönderiliyor. Kömünist dönemde kapatılan veya başka amaçlar için kullanılan camilerin birçoğu yeniden ibadete açıldı. Türkiye’deki bazı İslâmi kurumların da Azerbaycan’da çalışmaları var. Bağımsızlık sonrasında İslâmi hayatta da gözle görülür bir canlanma olduğu bir gerçek. İnsanlar komünizmin hâkim olduğu dönemde öğrenemedikleri dini prensipleri bu dönemde öğrenme ve hayata geçirme fırsatı bulabiliyorlar.
Ekonomi: Azerbaycan ekonomisi daha çok petrol, doğal gaz, petrokimya, tarım ve hayvancılığa dayanır. 1991′de toplam 86 milyon varil petrol, 11 milyar 655 milyon m3 doğal gaz üretilmiştir. 1992′deki petrol rezervi 3 milyar 300 milyon varil, doğal gaz rezervi 170 milyar m3 olarak tahmin ediliyordu. Dağıstan’a sınır bölgelerde demir, bakır ve kükürt yatakları bulunmaktadır. Ayrıca kurşun, çinko, kobalt ve tuz rezervlerine sahiptir. Petrol, doğal gaz ve maden gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 40′dır. 13 iktisadi bölgeye ayrılan Azerbaycan’ın en önemli iktisadi bölgesi Apseron (Bakü) İktisadi Bölgesi’dir. En çok petrol, elektrik, doğal gaz, petrokimya ürünleri ve yakıt üretimi bu bölgede yapılmaktadır. Sanayi tesislerinin çoğu da bu bölgededir. Tarımdan elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 26′dır ve çalışan nüfusun % 40′ı bu alanda iş görmektedir. Ekilen arazinin % 65′inde sulu tarım yapılır. Kura ırmağının havzasında en çok pamuk yetiştirilmektedir. Bunun yanı sıra tütün, hububat, mısır, pirinç, çay ve turunçgiller de üretilir. 1992′de 1 milyon 310 ton pirinç ve tahıl, 170 bin ton yer bitkileri, 1 milyon 600 bin ton meyve, 900 bin ton sebze üretilmiştir. Hayvancılık da gelişmiştir. 1992′de ülkede 1 milyon 800 bin baş sığır, 5 milyon 100 bin baş koyun, 100 bin baş domuz bulunuyordu. Bunun yanı sıra ipekçilik yaygındır. 1991′de 40 bin ton da balık avlanmıştır.
Para birimi: Manat
Gayri safi milli hasılası: 12 milyar 358 milyon dolar.
Kişi başına düşen milli gelir: 1670 dolar.
Dış ticaret: İhraç ettiği ürünlerinin başında ham petrol, doğal gaz, petrokimya ürünleri, gıda maddeleri, tarımsal hammaddeler ve bazı sanayi ürünleri gelir. İthal ettiği malların başında da ulaşım araçları ve yedek parçaları, makineler, elektrikli ve elektronik araçlar ve dayanıklı tüketim maddeleri gelir. 1991′de ihracat gelirleri, ithalat giderlerinden yaklaşık 680 milyon dolar fazla olmuştur.
Sanayi: Azerbaycan’da petrol ve petro-kimya tesislerinin yanı sıra, çelik ve alüminyum üretimi, makina yapımı, gemi yapımı, lastik, tekstil, halıcılık, konserve, kâğıt, selüloz ve metal ürünleri üzerine de sanayi tesisleri bulunmaktadır. Bunların yanı sıra çeşitli hafif sanayi tesisleri mevcuttur. Sanayi kuruluşlarının % 40′ı Apseron İktisadi Bölgesi’ndedir. Sanayi kesiminde çalışanların % 65′i de bu bölgede çalışmaktadır. Sanayinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 14′tür. Çalışan nüfusun yaklaşık % 16’sı sanayi sektöründe iş görmektedir.
Enerji: 1991′de 23 milyar 300 milyon kw/saat elektrik üretilmiş ve tamamı yurtiçinde tüketilmiştir. Elektrik enerjisi genellikle doğal gazla çalışan termik santrallerden elde edilmektedir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 3250 kw/saattir.
Ulaşım: Ülkenin tarifeli sefer yapılan tek havaalanı Bakü yakınındaki Sumgait’ta bulunan uluslararası trafiğe açık havaalanıdır. Bakü’de ithalat ve ihracatta kullanılan bir büyük liman mevcuttur. Azerbaycan 2090 km. demiryoluna, yaklaşık 32.000 km’si asfaltlanmış olmak üzere 36.700 km. karayoluna sahiptir. Bu ülkede ortalama 30 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.
Eğitim: Eğitim ücretsizdir. İlkokul ve genel ortaöğretim kurumlarının sayısı yaklaşık 4400′ü bulmaktadır. 80 kadar da mesleki ortaöğretim kurumu mevcuttur. Azerbaycan’da Bakü Üniversitesi’nin yanı sıra on sekiz yüksek okul ve özel enstitü mevcuttur. Okuma yazma bilenlerin oranı % 90′dır. 25 Aralık 1991′de Latin alfabesine geçilmesi kararlaştırılmıştır.
Sağlık: 750 hastane, toplam olarak 29 bine yakın doktor ve diş doktoru, 70 bin ebe ve hemşire mevcuttur. Ortalama 255 kişiye bir doktor düşmektedir. (Buna diş doktorları da dahildir.
Başkenti: Bakü (Nüfusu: 1.800.000).
Diğer önemli şehirleri: Gence, Sumgayt, Lenkeran, Mingeçaur.
Yüzölçümü: 86.600 km2.
Nüfusu:9.000.000. Nüfusun % 54′ü şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 70 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 25′tir. Nüfusun % 33′ünü 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.
Km2 başına düşen insan sayısı: 85.5
Nüfus artış hızı: % 1.2
Etnik yapı: 1989 sayımına göre Azerbaycan nüfusunun % 82.64′ünü Azeri Türkleri oluşturuyordu. Ermeni saldırıları dolayısıyla çok sayıda Azerinin, Ermenistan’dan Azerbaycan’a göç etmesiyle bu oran son yıllarda daha da arttı. En büyük azınlığı % 5.58 orana sahip olan Ruslar oluşturur. Azınlık olarak ikinci sırada % 5.56 orana sahip olan Ermeniler gelir. % 2.44 oranında da Lezginler mevcuttur. Kalan nüfusu Avarlar, Ukraynalılar, Tatarlar, yahudiler ve Meshet Türkleri oluşturur. Azerbaycan’a bağlı Dağlık Karabağ özerk bölgesinde nüfusun % 77’si Ermenidir. Yine Azerbaycan’a bağlı bir diğer özerk bölge olan Nahcivan’da ise nüfusun % 96’sı Azeridir.
Dil: Resmi dil Azeri Türkçe’sidir. Azınlıkların dilleri de konuşulmaktadır.
Din: Azerbaycan nüfusunun yaklaşık % 88′i Müslümandır. Kalan nüfusun büyük çoğunluğu hıristiyandır. % 0.3 oranında yahudi, az sayıda da Bahai vardır. Müslümanların % 70′i Şii-Caferi, % 30′u sünnidir.
Coğrafi durumu: Bir Kafkasya ülkesi olan Azerbaycan kuzeyden Gürcistan ve Rusya Federasyonu, doğudan Hazar denizi, güneyden İran, batıdan da Türkiye ve Ermenistan’la çevrilidir. En yüksek yeri Bazardyüzyü (4466 m.)’dür. En önemli ırmakları İran Azerbaycanı’yla arasında sınır teşkil eden Aras nehriyle, Kura nehridir. Bunların dışında da çok sayıda akarsuyu vardır. Doğusundaki Hazar denizi Azerbaycan’a can veren bir denizdir. Bu deniz aynı zamanda İran’la ve Orta Asya’yla deniz yolu bağlantısını sağlamaktadır. Dağlık bir bölge olmakla birlikte Azerbaycan topraklarının % 40′ı ovadır. Ovalar daha çok Aras ve Kura nehirlerinin kıyıları boyunca uzanır. Topraklarının % 23′ü tarıma elverişli arazi, % 25.4′ü otlaktır. İklim bölgelere göre değişir. Ancak genellikle bozkır iklimi hâkimdir.
Yönetim şekli: Azerbaycan çok partili demokratik sistemi benimsemiş laik bir cumhuriyet olmakla birlikte ülkede demokratik sistem tam anlamıyla oturmamıştır. Devletin en üst yöneticisi cumhurbaşkanı, hükümetin başkanı başbakandır. Cumhurbaşkanı genel seçimle belirlenmektedir. 50 üyeli bir parlamentosu vardır. Azerbaycan, BM, BDT (Bağımsız Devletler topluluğu) ve IMF (Uluslararası Para Fonu) gibi uluslararası örgütlere üyedir.
Siyasi partiler: Azerbaycan’daki siyasi partilerin başta gelenleri şunlardır: Azerbaycan Halk Cephesi: Azerbaycan’a komünizmin hâkim olduğu dönemde bir halk hareketi olarak ortaya çıkan Halk Cephesi siyasi parti olarak kuruluşunu 16 Temmuz 1989′da gerçekleştirdi. Cephe’nin genel başkanlığına da Ebulfez Elçibey seçildi. Komünizme karşı direnişin de öncülüğünü yapan Halk Cephesi bağımsızlık yanlısı politikasıyla halkın geniş çaplı bir desteğine kavuştu. Liberal ve milliyetçi-muhafazakâr bir anlayışa sahiptir. Milli İstiklal Partisi: Genel başkanlığını İtibar Memedov’un yaptığı bu parti de milliyetçi bir anlayışa sahiptir. Bununla birlikte Elçibey’in cumhurbaşkanlığından uzaklaştırılması konusunda Haydar Aliyev’in yanında yer aldı.
İdari bölünüş: 64 ile ayrılır. Azerbaycan’a bağlı iki ayrı özerk bölge bulunmaktadır. Bunlardan Dağlık Karabağ, Azerbaycan sınırları içindedir ve yüzölçümü 4400 km2′dir. İkinci özerk bölge Nahcivan’dır. Daha çok İran’la çok az da Türkiye’yle sınırı olan Nahcivan’ın Azerbaycan’la bağlantısını Ermenistan kesmektedir. Nahcivan’ın yüzölçümü 5500 km2′dir.
Tarihi: Azerbaycan toprakları, Hz. Ömer (r.a.) döneminde fethedilerek İslâm topraklarına katıldı. Raşid halifeler döneminde İslâm’ın Kafkasya’ya yayılması için bir merkez olarak kullanılan Azerbaycan’a daha sonra Emeviler ve Abbasiler hükmetti. Abbasiler’in zayıflamalarından sonra bu bölgede Şirvanşahlar, Sâcoğulları, Revvadiler, Sellariler, Ahmediler gibi çeşitli mahalli idareler kuruldu. Selçuklu sultanı Tuğrul Bey, 1054′te Azerbaycan topraklarının bir kısmını Selçuklu topraklarına kattı. Sonraki yıllarda Azerbaycan’ın tamamına yakın bir kısmı Selçukluların hâkimiyetine geçti. Diğer yerlerde bölgesel idareler varlığını sürdürdü. Sonra burası İldenizlilerin eline geçti. İldenizlilerden sonra da Moğollar, Harezmşahlar, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler bölgeye hükmetti. Kanuni döneminde, 1534′te Azerbaycan Osmanlılar tarafından fethedildi. Bu tarihten sonra Azerbaycan üzerinde bir Osmanlı-Safevi mücadelesi başladı. Bu mücadelede bölgenin bazı yerleri zaman zaman Safevi hâkimiyetine geçti. Osmanlılarda duraklama ve gerileme dönemlerinin başlamasıyla Safevilerin eline geçen Azeri toprakları daha da arttı. 1747′de Safevi hükümdarı Nadir Şah öldürülünce Azerbaycan bağımsız bir devlet oldu ve çeşitli iç karışıklıklara ve dış baskılara rağmen elli yıla yakın bir süre bağımsızlığını sürdürdü. İç karışıklıklar daha sonra bölgenin küçük feodal devletlere ayrılması sonucunu doğurdu. Azerbaycan’a daha önce de çeşitli saldırılarda bulunmuş olan Rusya en son 1805′te düzenlediği saldırılarla Kuzey Azerbaycan’ın büyük bir kısmını ele geçirdi. Rus-İran savaşlarının ardından 1813′te imzalanan Gülistan anlaşmasıyla da bugün Azerbaycan Cumhuriyeti’ni oluşturan Kuzey Azerbaycan Rusya’ya Güney Azerbaycan da İran’a kaldı. Daha sonra 1828 ve 1829 anlaşmalarıyla da Azerbaycan’ın statüsü ve kesin sınırları belirlendi. Kuzey Azerbaycan’ın Rusya’ya bırakılmasından sonra bölge halkıyla Ruslar arasında çeşitli çarpışmalar oldu. Azerbaycan halkının bağımsızlık mücadelesi 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Azerbaycan Müsavat Partisi ve Mehmed Emin Resulzade’nin liderliğinde kurulan Azerbaycan Milli Şurası öncülüğünde yürütüldü. Azerbaycan Milli Şurası 28 Mayıs 1918′de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etti. 27 Nisan 1920′de Kızıl Ordu yani SSCB ordusu Azerbaycan’ı işgal ederek Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırdı. Ertesi gün de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edildi. 5 Aralık 1936′da da burası SSCB’nin bir üyesi haline getirildi. 1985′te Sovyet lideri Mihail Gorbaçov’un yeniden yapılanma (perestroika) ve açıklık (glasnost) politikalarını uygulamaya koymasından sonra Azerbaycan’daki muhalif güçler bağımsızlık yanlısı Halk Cephesi’nin etrafında toplanmaya başladı. Bu arada diğer Sovyet cumhuriyetlerinde de bağımsızlık mücadeleleri başladı. Sovyetler Birliği’nin dağılmaya başlamasıyla birlikte Azerbaycan da 30 Ağustos 1991′de bağımsız devlet oldu ve 8 Eylül 1991′de gerçekleştirilen cumhurbaşkanlığı seçimlerine tek aday olarak giren eski komünistlerden Ayaz Muttalibov bu göreve seçildi. Bağımsızlık sonrası ilk serbest cumhurbaşkanlığı seçimlerini ise Halk Cephesi lideri Ebulfez Elçibey kazandı ve 17 Haziran 1992′de cumhurbaşkanı oldu. Ancak Elçibey’in cumhurbaşkanı olması Rusya’yı endişeye soktu. Derken Rusya’yla yakın ilişki içinde olduğu bilinen ve darbe hazırlığı içinde olduğundan Şubat 1993′te görevinden alınmış olan ordu komutanlarından Suret Hüseyinov etrafına topladığı askerlerle Haziran 1993′te Gence’de bir isyan başlattı. Bu isyanı bastıramayan Elçibey, Bakü’yü terk ederek Nahcıvan’a sığındı. Bunun üzerine Hüseyinov çok geçmeden Bakü’yü ele geçirdi ve hükümeti istifaya zorladı. Öte yandan Nahcivan özerk bölgesi meclis başkanı Haydar Aliyev isyancıların çağrısı üzerine Bakü’ye geçti ve önce Azerbaycan Milli Meclisi başkanlığına 24 Haziran 1993′te de vekaleten cumhurbaşkanlığına getirildi. 30 Haziran’da isyancı lider Hüseyinov başbakan oldu. Ekim 1993 başında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini de Haydar Aliyev kazanarak 10 Ekim’den itibaren asaleten cumhurbaşkanı oldu. Bu gelişmelerden sonra Azerbaycan yeniden başını Rusya’nın çektiği Bağımsız Devletler Topluluğu’na üye oldu.
Dış problemleri: Dağlık Karabağ meselesinden dolayı Azerbaycan’la Ermenistan arasında bir anlaşmazlık vardır. Ermenistan Dağlık Karabağ’daki isyancılara askeri ve lojistik destek sağlamaktadır. (Dağlık Karabağ meselesi hakkında “İç problemler” kısmına bkz.) Bazı Ermenilerin “Büyük Ermenistan” emeli peşinde olmaları da Azerbaycan’ı endişeye sokmaktadır. Azerbaycan üzerindeki Rus tehdidi son bulmuş değildir. Halk Cephesi’nin iktidardan uzaklaştırılması sonucuna varan son siyasi gelişmelerde Rusya’nın önemli rolü vardı. (Bu konuda “Tarih” kısmına bkz.) Rusya’nın Azerbaycan’la yakından ilgilenmesinde bu ülkenin petrol yönünden zengin olmasının önemli rolü vardır.
İç problemleri: En önemli iç problemi Dağlık Karabağ meselesidir. Bölgeye önceden yerleştirilmiş olan Ermeniler bu bölgeyi Azerbaycan’dan ayırarak Ermenistan’a bağlamak istemektedirler. Ermenilerin Karabağ’ı Ermenistan’a bağlama çabaları 1960′lı yıllarda başladı. Sovyetler’in son yıllarına kadar bu yöndeki çabaları sadece siyasi ve idari faaliyetlerden ibaret kaldı. Siyasi faaliyetler Sovyetler’in son yıllarında çeşitli gösterilere dönüştü. 22 Şubat 1988′de Dağlık Karabağ Özerk Sovyeti, Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanmasını öngören bir karar aldı. Ancak Moskova yönetimi bu kararı reddetti. Bu gelişmelerin ardından olaylar daha da şiddetlendi. 15 Ocak 1989′da Sovyet yönetimi Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’ni Azerbaycan’ın sorumluluğundan alarak özel bir komisyon tarafından yönetilmek üzere merkezi idareye bağlama kararı aldı. Bu karar Ermenileri kısmen memnun ettiyse de tam tatmin etmedi. Üstelik Ermenilere karşı Azeriler de Karabağ meselesine sahip çıktılar ve bu mesele bir Azeri-Ermeni çatışmasına yol açtı. Azeri-Ermeni çatışmasının büyümesi üzerine 20 Ocak 1990′da Sovyet ordusu Azerbaycan’a girerek büyük bir katliam gerçekleştirdi. Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra Karabağ’ın içindeki silahlı Ermeni milisler Ermenistan’ın da desteğiyle Azerbaycan’a karşı bir silahlı hareket başlattılar. Çatışmaların ilerlemesinden sonra Ermenistan da olaylara müdahale ederek Karabağ’daki Ermeni milislerin yanında Azerbaycan’a karşı saldırılar başlattı. Batı’dan da destek alan Ermeniler çatışmalarda Azerbaycan topraklarının bir kısmını işgal ettiler.
İslami Hareket: Azerbaycan Müslümanlarının % 70′ini Şiiler oluşturmaktadır. Şiilerin kendilerine özel bir eğitim sistemleri olmakla birlikte Azerbaycan Şiilerinin durumu İran Şiilerinin durumundan biraz farklıdır. Azerbaycan şiileri Türklük yönlerine ağırlık verdiklerinden kendilerini Türkiye Müslümanlarına daha yakın hissetmektedirler. Komünist rejimin hâkim olduğu dönemlerde uygulanan baskı politikası şiileri de sünnileri de olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Ancak bağımsızlık sonrası başlayan yeniden uyanış hareketi ve eğitim çalışmaları bu olumsuz etkileri tedrici bir şekilde ortadan kaldırıyor. Azerbaycan Diyanet İşleri Başkanlığı gençlerin dini eğitimi için birçok Kur’an kursu, 5 İmam-Hatip lisesi ve 1 İlâhiyat fakültesi açtı. Ayrıca din eğitimi için başta Türkiye olmak üzere çeşitli ülkelere de öğrenci gönderiliyor. Kömünist dönemde kapatılan veya başka amaçlar için kullanılan camilerin birçoğu yeniden ibadete açıldı. Türkiye’deki bazı İslâmi kurumların da Azerbaycan’da çalışmaları var. Bağımsızlık sonrasında İslâmi hayatta da gözle görülür bir canlanma olduğu bir gerçek. İnsanlar komünizmin hâkim olduğu dönemde öğrenemedikleri dini prensipleri bu dönemde öğrenme ve hayata geçirme fırsatı bulabiliyorlar.
Ekonomi: Azerbaycan ekonomisi daha çok petrol, doğal gaz, petrokimya, tarım ve hayvancılığa dayanır. 1991′de toplam 86 milyon varil petrol, 11 milyar 655 milyon m3 doğal gaz üretilmiştir. 1992′deki petrol rezervi 3 milyar 300 milyon varil, doğal gaz rezervi 170 milyar m3 olarak tahmin ediliyordu. Dağıstan’a sınır bölgelerde demir, bakır ve kükürt yatakları bulunmaktadır. Ayrıca kurşun, çinko, kobalt ve tuz rezervlerine sahiptir. Petrol, doğal gaz ve maden gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 40′dır. 13 iktisadi bölgeye ayrılan Azerbaycan’ın en önemli iktisadi bölgesi Apseron (Bakü) İktisadi Bölgesi’dir. En çok petrol, elektrik, doğal gaz, petrokimya ürünleri ve yakıt üretimi bu bölgede yapılmaktadır. Sanayi tesislerinin çoğu da bu bölgededir. Tarımdan elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 26′dır ve çalışan nüfusun % 40′ı bu alanda iş görmektedir. Ekilen arazinin % 65′inde sulu tarım yapılır. Kura ırmağının havzasında en çok pamuk yetiştirilmektedir. Bunun yanı sıra tütün, hububat, mısır, pirinç, çay ve turunçgiller de üretilir. 1992′de 1 milyon 310 ton pirinç ve tahıl, 170 bin ton yer bitkileri, 1 milyon 600 bin ton meyve, 900 bin ton sebze üretilmiştir. Hayvancılık da gelişmiştir. 1992′de ülkede 1 milyon 800 bin baş sığır, 5 milyon 100 bin baş koyun, 100 bin baş domuz bulunuyordu. Bunun yanı sıra ipekçilik yaygındır. 1991′de 40 bin ton da balık avlanmıştır.
Para birimi: Manat
Gayri safi milli hasılası: 12 milyar 358 milyon dolar.
Kişi başına düşen milli gelir: 1670 dolar.
Dış ticaret: İhraç ettiği ürünlerinin başında ham petrol, doğal gaz, petrokimya ürünleri, gıda maddeleri, tarımsal hammaddeler ve bazı sanayi ürünleri gelir. İthal ettiği malların başında da ulaşım araçları ve yedek parçaları, makineler, elektrikli ve elektronik araçlar ve dayanıklı tüketim maddeleri gelir. 1991′de ihracat gelirleri, ithalat giderlerinden yaklaşık 680 milyon dolar fazla olmuştur.
Sanayi: Azerbaycan’da petrol ve petro-kimya tesislerinin yanı sıra, çelik ve alüminyum üretimi, makina yapımı, gemi yapımı, lastik, tekstil, halıcılık, konserve, kâğıt, selüloz ve metal ürünleri üzerine de sanayi tesisleri bulunmaktadır. Bunların yanı sıra çeşitli hafif sanayi tesisleri mevcuttur. Sanayi kuruluşlarının % 40′ı Apseron İktisadi Bölgesi’ndedir. Sanayi kesiminde çalışanların % 65′i de bu bölgede çalışmaktadır. Sanayinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 14′tür. Çalışan nüfusun yaklaşık % 16’sı sanayi sektöründe iş görmektedir.
Enerji: 1991′de 23 milyar 300 milyon kw/saat elektrik üretilmiş ve tamamı yurtiçinde tüketilmiştir. Elektrik enerjisi genellikle doğal gazla çalışan termik santrallerden elde edilmektedir. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi ortalama 3250 kw/saattir.
Ulaşım: Ülkenin tarifeli sefer yapılan tek havaalanı Bakü yakınındaki Sumgait’ta bulunan uluslararası trafiğe açık havaalanıdır. Bakü’de ithalat ve ihracatta kullanılan bir büyük liman mevcuttur. Azerbaycan 2090 km. demiryoluna, yaklaşık 32.000 km’si asfaltlanmış olmak üzere 36.700 km. karayoluna sahiptir. Bu ülkede ortalama 30 kişiye bir motorlu ulaşım aracı düşmektedir.
Eğitim: Eğitim ücretsizdir. İlkokul ve genel ortaöğretim kurumlarının sayısı yaklaşık 4400′ü bulmaktadır. 80 kadar da mesleki ortaöğretim kurumu mevcuttur. Azerbaycan’da Bakü Üniversitesi’nin yanı sıra on sekiz yüksek okul ve özel enstitü mevcuttur. Okuma yazma bilenlerin oranı % 90′dır. 25 Aralık 1991′de Latin alfabesine geçilmesi kararlaştırılmıştır.
Sağlık: 750 hastane, toplam olarak 29 bine yakın doktor ve diş doktoru, 70 bin ebe ve hemşire mevcuttur. Ortalama 255 kişiye bir doktor düşmektedir. (Buna diş doktorları da dahildir.
